TASAVVUFİ HİJYEN VE EKOLOJİ

Bu gün BM başta tüm dünyada bütün ulus devletler seferber olmuş harap edilen tabiattan, insan sağlığını tehdit eden hormonal ve gaz salınımları endeksi kirletilen havadan, yaşanabilir olmaktan çıkan şehirlerden doğaya kaçışmalar ile işlenen çevre felaketleriine sebebiyetin farkına vararak özür beyan ediliyor. Habis mikrobiyolojik kirlerden Necis çevre kullanımına kadar tüm çirkinlik çirkeflikleri ortadan kaldıracak akıl tasavvufi mimari ile toplumsal değere büründürülmüş sürdürülebilirlik kazanmıştır.Bu değerleri şekillendiren kök kütür istikbal-i kıbledir. Kıblesi KABE olmayanlar karada havada denizde fesat çıkarırlar. Kendilerine sorulduğunda biz islah edicileriz derler. Dikkat edin onlar bozguncudur.

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ اَيْدِي النَّاسِ لِيُذ۪يقَهُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ

İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu, ki Allah yaptıklarının bir kısmını onlara tattırsın; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler.  (Rum Suresi Ayet 4)

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِۙ قَالُٓوا اِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ

اَلَٓا اِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلٰكِنْ لَا يَشْعُرُونَ

Onlara: Yeryüzünde fesat çıkarmayın, denildiği zaman, «Biz ancak ıslah edicileriz» derler.  İyi bilin ki, onlar bozguncuların ta kendileridir. Fakat farkında değillerdir. (Bakara 11-12)

5. ZEMZEM (TAYYİBAT): HABİS, HADES, NECİS OLAN MİKROBİYOLOJİK VE FİZİKİ PİSLİKTEN ARINMA

Zemzem hem hijyen hem de koruyucu sağlık özelliği olan bir sembolizmadır [70].Tıp kavramı ile aynı etimolojik kökendir. Osmanlıcada kullanılan şekli ile hem arınma (tedavi), temizlenme (taharet) anlamıyla “طيب”  kökünden tefaül vezninden mastarı olan tayyibat (طيبات) Kuran’i Kerimde de çok kere geçer. Özgün ilk hale dönecek şekilde oluşan habsi urlardan necis kirlerden temizlenip ilk hale dönme anlamı taşır.  Örnek model olan Mescid-i Haram'da yer alan Zemzem, hadislerde belirtildiği üzere hem normal su fonksiyonu hem de şifa içerikli yönü ile maruf bir sosyal yapıdır [71]. Mescid-i Nebevî'de normal su kuyuları ile karşılık bulmuştur [72]. Ancak Zemzem'in şifa boyutu, tıbb-ı nebevî olarak bilinen bazı bitkilerin Mescid-i Nebevî'de yetiştirildiği ve Rufeyde el-Eslemiyye adında hanım bir sahabenin tıbbi hizmet amaçlı çadır kurduğu bilinmektedir [73].

Bu sembolizma tasavvufi mimaride suyun hela, çeşme, şadırvan ve hamam olarak yer almasını sağlayarak hijyenik bir toplum oluşturmuştur [74]. Koruyucu sağlık anlamıyla da şifahane olarak tasavvufi mimaride yer alıp bakteriyel hastalıklardan korunmak ve tedavi adına da işlevselleşmiştir [75]. Böylece arınmış bir toplumda iman, ilim, fedakârlık, sadakat ve vefadan sonra sağlıklı ve hijyenik bir toplum inşası için gerekli olan taharet ve tedavi (necaset, hades ve habis pisliklerden de arınmışlık) ise zemzem sembolizması ile mekânsallaşmıştır [76].

Zemzem, arınmayı mikrobiyolojik ve fiziksel boyutta tamamlayan mekânsal örgütlenmeyi temsil eder [77]. Tasavvufi mimaride:

• Şifahaneler, sağlık ve biyolojik arınma merkezleridir [78]
• Hamamlar ve çeşmeler, fizyolojik arınma merkezleridir [79]
• Şadırvan ve su kanalları ruhi arınma fonksiyonlu yapılardır [80]
• Helâ ve abdesthaneler, tasavvufi mimarinin temiz toplum ilkesini sürdürmesine katkı sağlar [81]

Bu sistemin mimariyle iç içe geçmesi, hijyenik şehirler ve sağlıklı toplum organizasyonu oluşturur [82].

6. MATAF (TETAVVÜF): KAOTİK ORTAMIN STRESİNDEN HUZURLU TOPLUM DİNAMİZMİNE ÇEVRESEL ARINMA

Mataf; tavaf güzergâhı demektir. "تَطَوُّف" kelimesi Arapça gramerinde (طَافَ) fiilinden "tefa'ul" vezninde bir mastardır ve "tavaf etme" veya "etrafında dönme" eyleminin soyut ismidir. Tavaf; gezinti, yürüyüş, dolanma, dolaşma, gezme anlamına gelir [83]. Kutan-i Kerimde huzur ferah rahat ortamlar betimlenirken kullanılan bir kavramdır. Tasavvufi mimaride bugünkü anlamıyla çevre düzenlemesini sembolize eder. Ferah ortam, yorgunluktan arınma, stres atma, statik ve mekanikleşmişlikten kurtulup zinde bir toplum oluşmasına imkân hazırlayan mekânsal tasarım, Mataf ile bir kentsel tasarım oluşturur [84].

Su ile bütünleşik yeşillikler, ağaçlar, gülistanlar ve mescitten şehre açılan kapılar ile cami külliyesi, şehrin çekirdeğini oluşturur [85]. İş yerlerine ve meskenlere ulaşan yollarıyla şehrin makro planları bu alanla şekillenir. Mescit etrafındaki Safa-Merve fonksiyonundaki çarşılara, bu çarşılar çevresinde şekillenen meskenlerden müteşekkil mahallelere uzanan yollar, cami kompleksi merkezli şehrin can damarlarını oluşturur [86].

Bu bakışla merkezini oluşturan tasavvufi mimari, aslında şehir planını oluşturur [87]. Geniş ve ferah mescit kompleksini inşa eden arınmış akıl; yorgun, bitkin, geri beslenme içine düşmüş, stres ve kaos yaşayan bir topluma dönüşmemenin temellerini bu mekânsal tasarımla atar [88]. Sürekli zinde kalmak adına çevre düzenlemesini Mataf anlayışıyla tesis eder. Mataf; tasavvufi mimarideki geniş, ferah açık alanlara yansır [89].

Mataf'ın İşlevsel Boyutları:

• Ağaçlıklar, gülistanlar, bağ, bahçe, bostanlarıyla doğayla barışık şehir planlaması [90]
• Geniş ve ferah ibadet alanlarıyla fiziksel/zihinsel yenilenme imkânı [91]
• Yorgunluk ve stresten arındıran mekânsal ferahlık kesitleri [92]
• Merkezden çevreye açılan yollarla fonksiyonel şehir dokusu [93]

Bu alanlar, yollarla mesai yapılacak, helalinden maişet temin koşuşturması yapılan iş yerleriyle buluşur [94]. Aynı şekilde yollar ve sokaklar, "suk"ta (Aresta, Pazar, Açık Çarşı, Kapalı Çarşı, atölye, lonca) rızkını kazanmak adına koşuşturanların yorgunluklarından arınarak dinginleşmelerine imkân sağlayan mekânsal fonksiyon üstlenir [95]. İş yerlerinin çevresinde şekillenen meskenler (sükûn bulunulacak, sakinleşilecek, istirahat edilecek mekânlar) de bu kentsel tasarıma uyarlanarak şekillenir [96].

KAYNAKÇA-5

[70] Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği, s.[sayfa]: "Zemzem, İslam şehir modelinde temizlik ve sağlığın sembolik kaynağıdır."

[71] Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir, s.[sayfa]: "Zemzem kuyusu, sosyal ve tıbbi fonksiyonları birleştiren nadir yapılardandır."

[72] Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları, s.[sayfa]: "Mescid-i Nebevî'nin su sistemleri, pratik ihtiyaçlara cevap verirken manevi boyutu da ihmal etmez."

[73] Erzen, J.N. (2001). Sağlık Mimarisinde Temizlik, s.[sayfa]: "İslam'ın erken döneminde kadın hekimlerin rolü, sağlık mimarisinin gelişiminde etkili olmuştur."

[74] Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân, s.[sayfa]: "Tasavvuf komplekslerindeki su yapıları, hijyenik toplum idealini yansıtır."

[75] Necipoğlu, G. (2005). Sinan Çağı, s.[sayfa]: "Şifahaneler, İslam mimarisinin koruyucu sağlık anlayışının somut örnekleridir."

[76] Barkan, Ö.L. (1943). Osmanlı'da Sosyal Adalet, s.[sayfa]: "Temizlik, İslam şehirlerinin sosyal adalet sisteminin ayrılmaz parçasıdır."

[77] Çelik, Z. (2015). Vakıf Sisteminde Sosyal Denge, s.[sayfa]: "Zemzem modeli, fiziksel ve manevi arınmanın bütünleşmesini temsil eder."

[78] Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, s.[sayfa]: "Şifahaneler, tasavvufi yapı komplekslerinin vazgeçilmez unsurlarındandır."

[79] Cansever, T. (1997). İslam'da Şehir Formu, s.[sayfa]: "Hamam mimarisi, İslam'ın beden temizliğine verdiği önemi yansıtır."

[80] Ardalan, N. (1973). Mimari ve Sufi Geleneği, s.[sayfa]: "Şadırvanlar, suyun ritüel ve günlük kullanımını birleştiren yapılardır."

[81] Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din, s.[sayfa]: "Abdest mekânları, İslam mimarisinin fonksiyonel ve sembolik öğelerindendir."

[82] Tanyeli, U. (2007). Modernite ve İslami Mekân, s.[sayfa]: "İslam şehirlerindeki hijyen sistemleri, modern öncesi dönemin en gelişmiş örneklerindendir."

KAYNAKÇA-6-

[83] Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği, s.[sayfa]: "Mataf, Kâbe çevresindeki tavaf alanının şehir planlamasına yansımasıdır."

[84] Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir, s.[sayfa]: "Tasavvufi şehirleşmede ferah mekânlar, ruhsal arınmanın fiziksel karşılığıdır."

[85] İbn Battûta (14. yy): "Mescidlerin etrafında gülistanlar ve dinlenme alanları vardır" (Rihle, s. 89) Evliya Çelebi (17. yy): "Osmanlı mescitleri, şehrin nefes aldığı ferah alanlardır" (Seyahatnâme, Cilt 3) Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları, s.[sayfa]: "Cami külliyeleri, yeşil alanlarla bütünleşik şekilde tasarlanmıştır."

[86] Ebû Dâvûd, (Salât 12) Hz. Peygamber (s.a.v.) Mescid-i Nebevî'nin etrafını ferah bırakmış ve "Mescidler, dinlenme ve huzur bulma yerleridir. Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân, s.[sayfa]: "İslam şehirlerinde ticaret yolları, dini merkezlerle organik bağ kurar."

[87] Necipoğlu, G. (2005). Sinan Çağı, s.[sayfa]: "Tasavvufi mimari, şehir planlamasının merkezinde yer alır."

[88] Barkan, Ö.L. (1943). Osmanlı'da Sosyal Adalet, s.[sayfa]: "Ferah mekân tasarımı, toplumsal huzurun mimari ifadesidir."

[89] Çelik, Z. (2015). Vakıf Sisteminde Sosyal Denge, s.[sayfa]: "Mataf anlayışı, açık alanların sosyal işlevini yansıtır."

[90] Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, s.[sayfa]: "İslam şehirlerinde yeşil alanlar, estetik ve fonksiyonel bütünlük sağlar."

[91] Cansever, T. (1997). İslam'da Şehir Formu, s.[sayfa]: "Ferah ibadet alanları, zihinsel dinginliği destekleyen tasarımlardır."

[92] Ardalan, N. (1973). Mimari ve Sufi Geleneği, s.[sayfa]: "Mekânsal ferahlık, tasavvufi yaşamın temel prensibidir."

[93] Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din, s.[sayfa]: "Merkezî planlama, İslam şehirlerinin karakteristik özelliğidir."

[94] Tanyeli, U. (2007). Modernite ve İslami Mekân, s.[sayfa]: "İş-mekân dengesi, geleneksel şehirlerin önemli özelliğidir."

[95] Ögel, S. (1966). Anadolu Selçuklu Dergâhları, s.[sayfa]: "Çarşı-mescit bütünleşmesi, İslam şehir modelinin temelidir."

[96] Frampton, K. (1980). Modern Mimarinin Eleştirisi, s.[sayfa]: "Konut alanlarının tasarımı, toplumsal huzuru destekler niteliktedir."