Selçukluların dâhil olduğu Oğuz Türkleri 10’nuncu yüzyılda Hazar denizinden Seyhun nehri yatağının ortalarına kadar uzanan geniş yerler ile bu hattın kuzeylerinde yaşıyorlardı. Diğer Türk boyları gibi onların da bir kısmı göçebe, bir kısmı konargöçer ve bir kısmı da yerleşikti. Yaşadıkları bölgede Oğuzların Yenikent, Cend, Huvara, Sabran, Sütkent, Fârâb, Barçın gibi şehirleri vardı. Bunlardan Yenikent, Oğuz yabgu devletinin başkenti olup, haliyle Oğuzların en gelişmiş şehriydi. Selçuk Bey Subaşılık görevini yürüttüğü Yenikent ’ten kendisine bağlı boylarla birlikte Cend ve daha sonra Mâverâünnehir yani Arapların nehrin ötesi dedikleri bölgeye göç ettiğinde aynı zamanda yerleşik dünya ile yoğun temasa geçti.

                Yaklaşık 30 yıl kadar süren yeni sahada Selçuk ve maiyeti daha ziyade hayvancılıkla uğraşmayı tercih ederken; siyasi sahada zaman zaman Sâmânîler daha sonra Karahanlıların hanedan içi taht mücadelelerine taraf oldular. Yoğun siyasi rekabet ortamında da şehir hayatından uzak bir yaşam sürdüler. Ta ki Dandanakan zaferine kadar. Devletlerini kurmakla birlikte hayatlarında şehir ve şehircilik önem kazandı. Aynı zamanda İslam kültür ve medeniyeti dairesinin de yeni bir üyesiydiler. Haliyle siyasi, sosyal ve kültürel varlıkları yeni katıldıkları iki ayrı saha alanında da zenginleşti, gelişti. Onlar Türkistan şehircilik geleneğini Horasan, İran ve Orta Doğu tecrübesiyle zenginleştirerek Anadolu’ya kadar taşıdılar. Fetihlerin sonrası yeni yurt toprakları kendileri sayesinde farklı bir şehircilik anlayışıyla tanıştı. Eski Türk gelenek ve kurumlarını hüküm sürdükleri yeni coğrafyalarda hâkim kılarken bir yandan da karşılaştıkları yeni imkân ve şartlara hızla intibak edip Anadolu Selçuklusunda son derece başarılı ve gelişmiş bir şehir hayatına mimarlık ettiler.

                Selçukluların egemenlikleri altındaki şehirlerin çoğu kadim yani eski kimlikli köklü yerleşim yerleriydi. Ama yine aralarında yeni kurulanlar olduğu kadar önceden küçük bir kasabayken hızla gelişenleri de yok değildi. İster kadim ister yeni isterse kabuk değiştirmiş tüm şehirlerde mutlaka bir Selçuklu kimlik damgasını da vurmaktan geri kalmadılar. Bu şehirler yelpazesini şöyle bir açarsak karşımıza Cend ’den sonra Nişabur, Rey, Isfahan, Hemedan, Merv, Tus, Meşhed, Sebzvar, Hezarebs,  Radkan, Kişmar, Hargird, Zevzen, Damgan, Veramin, Kazvin, Ardistan, Zevvare, Gülpayegan, Buhara, Semerkand, Belh, Herât, Tebriz, Meraga, Musul, Şam, Kudüs, Bağdat, Medinetü Tuğrul Bey gibi birçok şehir çıkar. Bu şehirler Orta Çağ Türk İslam şehirleri olarak Türk İslam kültür ve medeniyetinin bütün özelliklerin barındıran fiziki ve mekânsal mekânlara sahiptiler. BU şehirlerin her biri aynı zamanda ilim, kültür, ticaret ve üretim merkezi özelliklerine haizdiler.

                Cend;

Harîzm’e on günlük mesafede Seyhun nehri üzerinde bulunan bir şehirdir. Hepimiz onu Oğuz Yabgu devletinin bir şehri olarak tanırız ki doğrudur. Kışlık merkez Yenikend’den güneye doğru nehir boyunca ilerleyince Cend’e gelinir. Burası kadim bir ticaret yolları üzeri şehir kimliğinin yanında 10’uncu asırda ahalisi İslam olanlar ile İslam dinini kabul etmemiş veya tanışmamış olanlar arasında bir sınır ya da uç şehri konumundadır. Yani bir açıdan Müslüman devletlerin cihat gaza bölgesinde olup bağlı olarak etnik köken gözetmeksizin sırf cihat- gaza ruhuyla dahi birçok insanın taşınmakta olduğu bir mekândır. Bu özelliği henüz Müslüman olmuş Kınık beyi ve Kınıklılar ile diğer Türk boyları için dinsel bir heyecan olduğu kadar siyasi bir varlık yokluk kapısını da aralamaktadır.

                Nişabur;

                Horasan ‘ın en büyük ve zengin şehridir. Aslında urası Zam, Baharz, Cuneyn, Beyhak, Büst, Eşbend, Ruhh, Zave, Huvaf, İsberain, Erğıyan gibi birçok küçük nahiye grubunun en büyük merkezi olan yeridir. Bir adı da Ebreşehr’dir. 651/652 yılından beri İslam kültür ve medeniyeti çemberine dahil olmuş bir Müslüman beldedir, Selçuklular dönemine gelindiğinde. Zamanın coğrafyacıları tarafından bir fersahlık bir alanda kurulu Nişabur içinde iç kale yani kühendiz’in bulunduğu etrafı surlarla çevrili bir şehirdir. Takriben 5 metre karelik bir genişliğe sahip olup bir ucundan bir ucuna bir saatlik bir yürüyüşle ulaşılabilinen bir yerdir. İç kaleyi merkez alırsak onun etrafında şehristan ve Şehristan’ı sınırlayan kalenin dışına taşmış yeni bir eklenti şehir sahası olan rabad olmak üzere üç bölümden müteşekkildir. Horasan bölgesinin idari merkezi olan şehir Gazneliler ile mücadeleler neticesinde 1038 yılında İbrahim Yınal tarafından Selçuklu diyarı yapılır. Ardından Tuğrul Bey, şehre gelip Gazneli sarayı Şâdyâh sarayında tahta oturur. Kendisine burada dört köşeli meşhur Türk yemeği tutmaç ikram edilmiştir. Tuğrul beyin burada divanını kurup şehrin imarına yönelik çalışmaları başlatması aynı zamanda konargöçer Selçuklunun yerleşikliğe geçişin ilk adımı olarak değerlendirilebilir.

                Şâdyâh ya da bağı Şâdyâh sultan ve devlet adamlarının bugünkü manada konak veya köşklerinin bulunduğu etrafı surlarla çevrili geniş bir alandı. Oğuz istilası başlayınca şehir halkı korkudan olsa gerek o günler iki bin kişinin aynı anda ibadet edebildiği kubbesi ve sütunları cilalı ahşap ağırlıklı mescide sığınırlar. Burası aslında İslam uygarlığının şehre bir damgası olan Cuma mescididir. Ve ibadet yerinin etrafında da ticari hayat yani pazaryeri gelişmiştir. Sonraki çember ise mahallelerdir. Oğuz istilası şehre i yelmez ve zamanla boş ıssız bir yer haline dönüşür. Harzemşahlar devrinde sadece bağ-ı Şâdyâh kısmı kalır e haliyle önemsiz küçük bir çehreye bürünür.

                Rey;

Tuğrul beyin başkenti yaptığı Tahran şehrinin 8 kilometre güneyinde bir kent olup islam egemenliği öncesinde adı “Erazi”dir. Selçuklular Rey’e egemeni olarak girdiklerinde burası üç asırdan beri İslam anlayışının özenle yerleştirilmiş olduğu bir yerdir. Şehrin dışı alışılanın tersine alacak tuğladan imal edilmiş sur duvarları ile çevrilmiş olup hemen dışında İranlılara mahsus bir savunma tedbiri olan içi su dolu hendeklerle dolaşılmıştır. İlk fetih günlerinde şehrin iç kalesi konumundaki es-Zenbedi kalesi daha sonraları hapishane olarak kullanılır. Hz Ömer zamanından beri İslam ordularımın hedefi sonra bir beldesi olan Rey, de şehrin etrafına bir sur yapılınca bu sur dışında yeni bir mahalleler yerleşkesi daha oluşur ki halkı bu gelişmeye bağlı olarak sur içinde kalan kısma El Muhammedîye veya Medine-tü’l dâhile yani iç şehir der. Dışındaki kısım ise Medine-tü’l harice şeklinde adlandırılır. 

                Rey şehri 10’uncu aşıra haliyle büyüktü ve içinde birkaç farklı pazar yeri oluşmuştu. Bu yerlerin en büyüğü Rûde diye anılan içerisine kervansarayların da bulunduğu pazaryeriydi. Rude^yi önceleri şehrin kalesinin dışında ama akşamları kale kapıları kapanınca şehre giremeyenlerin konakladıkları han ve hanın civarında şehir kapılarının açılmasıyla birlikte şehir yerleşiklerinin de katılımıyla oluşan bir Pazar yerinin gelişmiş şekli olarak algılayabilirsiniz. Pazaryerine sadece satıcılar bulunmazlar üreticilerde vardır. Nitekim Rey pazarları bir ipekli dokuma tezgâhları ve cilalı porselen tabak imalathanelerinin yer aldığı canlı bir zanaatkârlar merkezidir. İpek ürünler Bağdat’a ve Azerbaycan diyarına gönderilmektedir. Tarımsal uğraşı anlamında ise pamuk nar ve üzüm yetiştiriciliği şehri zengin ve mamur eden diğer kaynaklardır. Rey halkının inançsal yapısını ise Hanefî ve Şafîî mezhebine mensup insanlar oluşturmaktadır. Öyle ki huzur ve adaletin bir gereği olarak Ulu Camide bir gün Şafî bir gün Hanefî imam namaz kıldırmaktadır. BU noktada Selçukluların toplumsal huzuru ve barışı temin için idari ve dini makamlarda Sünnî mezhep mensuplarına liyakatleriyle mütenasip görevler bahşettiklerini belirtelim.

                Rey, Selçuklulardan evvel Gazne devletinin batı yönüne en ilerideki noktası konumundadır. Sultan Mahmud oğlu Mesud’u buraya vali atar ancak haliyle cazibesi şehri sürekli bir çekişme alanı yaptığından harabeye çevirir. Mesud bu konuda istikrari sağlayamaz. Nitekim Gazellilerden alındığında da harap haldedir. Tuğrul Bey, kolları sıvar. Yeni bir sarayın yapılası emrini verir. İmar faaliyetlerine medreselerin inşası eklenir. Farklı mezheplere mensup kişilerin ibadet edebilecekleri cami ve mescitler yaptırılır. Hatta Hanefi mezhebi mensubu ahalinin kullanması için yapılan Mescid-i Tuğrul’da 20 bin kişi aynı anda vaaz dinleyebiliyordu. Şehrin dini görünümü yanı sıra bilimsel ve yükseköğretim yönlerinden cepheler barındıran yeni medreselerle donatılması uygulaması Melikşah ve özellikle Sultan Mehmet Tapar devrinde devam ettirilir. Rey veya İran sahasındaki beldelerde binaların yapı malzemesi Anadolu’dakinden farklıdır. Evler kerpiç, kil ve pişmiş topraktan inşa edilirler. Az da olsa tuğla kullanılır. Anadolu’da ise taş tuğla ve ahşap üçlüsü kullanılır. Bunun nedeni mevcut materyal farklılığıdır.

Isfahan;

     Şöyle düşünün çöle çıkan kuzey doğu yönü hariç ovada kurulmuş ancak ova yine çöl çıkışı hariç tamamen dağlarla çevrili halde. Şehir su ihtiyacını Zende Rud veya Zâyende Rud ırmağından karşılıyor tarımsal faaliyetlerini aynı ırmaktan beslenerek karşılıyor. Gelişmiş şehirlerin hepsinde grülen bir özellik burada da söz konusu. Şehir kendini koruyan sur duvarlarından dışarıya dört yöndeki dört ayrı kapı ile açılıyor. Kapılarından birinin ismi ise Cuhudan kapısı yani Yahudiler Kapısı. Haliyle kapının iç kısmındaki mahallenin adı Yahudiyye. Şehir Nihavend savaşıyla birlikte Müslüman Arap devleti yönetimine geçmiş, ahalisinin çoğunluğu Farisî. Sonrasında şehre Araplar da gelip iskân edilmişler. Şehrin Yahudiyye Mahallesi dışında ikinci bir mahallesi daha var, Şehristan. İki mahalle arasında iki millik bir mesafe mevcut yani birbirleriyle bitişik değiller. Orta Çağ Türk İslam şehirlerinde inançsal olarak farklılık arz eden toplumların yaşadığı şehirlerde bu tür ayrılık ya da karışmama isteği doğaldır. Örneğin Anadolu’da benzeri şekilde Hristiyan ve Müslüman mahalleler arasında ayrı bir duvar çekilerek bu ayrım yapılmıştır. Antalya Kalesi’nde bu duvarla ayrılan mahalle izlerine rastlayabilirsiniz.

                Isfahan Selçukluya bir süre başkentlik yapmış bir beldedir. Tuğrul Bey 1051 yılında şehre geldikten sonra burasının imarı için 500 bin dinar gibi ciddi bir servet sarf eder. Konut mescit ve saraylar inşa ettirir. Sonrasında Tuğrul Bey devrinde, Isfahan, İran’ın en büyük ve mamur şehri haline getirilir. 1052 senesinde şehri ziyaret eden Nasır-ı Hüsrev, yüksek binalardan ve bir suma mescidinden bahseder. Ayrıca şehir yoğun ticari faaliyetlerin yaşandığı bir mekândır. Öyle ki içinde pek çok pazarı vardır. Birçok kapalı çarşısının olduğu vurgulanır ve kapalı çarşıların birinin içinde 200 sarrafın yer aldığı bilgisi geçilir. Her çarşının bir geçidi ve kapısı bulunmaktadır ki doğal olarak aklınıza birbirine geçitlerle ekli kapalı çarşılar gelsin. Hatta söz konusu geçitlerden mahalleler arası geçişleri sağlayanları da mevcuttur. Mahalleleri şehir dışına doğru açılan veya Cuma mescidinin bulunduğu meydandan bir kapıyla da girebilen iki kapılı;  iç kısımlarından komşu mahallelere geçitlerle geçilebilen geçitlerin yer aldığı kalabalık nüfuslu büyük yerler olarak gözünüze canlandırabilirsiniz. Ha bu arada bahse konu geçitlerin diğer adı bend’dir. Büyüklük ve hareketli ticari hayata ait bir örnek daha verelim. Sadece Ku-Tıraz mahallesinde elli kervansaray vardır. Yani günümüz formatlarında 50 adet yüksek konforlu hotel söz konusudur.

                Isfahan su kaynağı açısından zengin olduğu için sultanlar, bol miktarda bap bahçe inşa ettirip şehri köşklerle donatmışlardır. Bağ-ı Karan, Beytü’l Mal, Bağ-ı Ahmed Siyah, Bağ-ı Dest-i Gor gibi bağların içinde Melikşah’ın eşi Terken hatunla yaşadığı köşklerde bulunuyordu. Haliyle Isfahan adeta bir çiçek bahçesi gibiydi 10. Asrın ikinci yarısında.

                Melikşah şehre Şahdiz veya Dizkuh denilen son derece sağlam ve korunaklı bir kale daha yaptırarak burayı hem hazine ve silahların muhafazasına hem de saray hizmetine alınmış kızların ve Gulamların eğitim yeri olarak kullanılmasına tahsis etmiştir.  Daha sonra bu yeni iç kale Bâtınilerin eline geçince şehri kuşatan Muhammed Tapar Şahdiz’i yıktırır. Isfahanda salt devlet idare merkezinin olduğu bir mekân, pazarlar kervansaraylar olarak düşünmemek gerekir. Sultanın dışında yüksek dereceli devlet erkânının kendisi için yaptırdığı özel köşkler, saraylar, medreseler, kütüphaneler ve bir rasathane ile Bazar-ı Leşker denilen ordu pazarı da faaliyetteydi. Hülasa şehir kalabalık olduğu kadar canlı bir sosyal ve ekonomik hayatın aktığı bir yerdi.

                Merv;

                    Murgab deltasının aşağı kısmında kurulmuş bir şehirdir. Burası İran ile Hazar Denizi kıyılarını Orta Asya Türk şehirlerine bağlayan stratejik bir mevkidedir. Orta Çağ’ın siyasi idari, ticari ve kültürel açıdan önde gelen isimlerindendir. 10’uncu aşırda klasik etrafı surlarla çevrilerek korunmaya alınmış, pazaryerleri, camileri, pek çok mahallesi olan bir kenttir. En parlak devrini Sultan Sencer zamanında yaşar.

                Dandanakan Savaşından sonra toplanan Selçuklu kurultayında Çağrı Bey Doğu Horasan’ın hâkimiyetini üstlenince Merv’i kendisine idare merkezi yapar. Kendisi ve oğlu Alpaslan adlarına bu şehirde sikke bastırırlar. Sonraki yıllarda Horasanı idare ile görevlendirilen tüm Selçuklu şehzadeleri bu kentte ikamet etmişlerdir. Sultan Sencer, kalenin dışında Rabaz/ribat denilen ve gün batımında şehre kapıları kapandığı için giremeyenlerin konakladıkları ticari amaçlı mekânlar çevresinde gelişmiş yeni mahalleyi kapsayacak şekilde dıştan bir sur duvarı (Sultan Kal’a) inşa ettirir. Böylece dış kale, iç mahalle haline gelir ve yeni Merv doğar.

                Şehirde ticari dini ilmi amaçlar taşıyan birçok medrese dediğimiz yükseköğretim kurum binaları, astronomik gözlem ve araştırmaların yapıldığı rasathaneler, cami ve mescitler, kervansaraylar, kütüphaneler mevcuttur. Bu resmi yapılanmanın yanı sıra çoğunlukla kerpiçten olan konutlardan hemen ayrılan daha büyük yapılmış sıvaları renkli ve resimli caddeleri gayet bakımlı zenginlerin oturduğu mahallerde vardı.

                1141 Katvan yenilgisinin ardından Horasan’ın diğer şehirleri gibi burası Oğuz istilasına uğradı. Yağmalandı yakılıp yıkıldı.

                Selçuklu Şehirleri bahsinde Sultan Tuğrul’un Bağdat’taki Şii Büveyhoğulları ve Aslan Besasiri tehdidini yok etmek için geldiği Bağdat’ta kurup bir yıl kadar ikamet ettiği Tuğrul Bey şehrini ayrıca anmak gerekir. Tuğrul Bey surlarla emniyetini aldığı şehrin içine kendisi için saray inşa ettirirken maiyetindeki üst yöneticilerde benzer çalışmayı gerçekleştirirler. Türk askerlerinin Araplarla aynı mescidi kullanmasının sebep olabileceği nahoş olaylardan sakınmak için şehre bir de camii yaptırılır. Sultan Tuğrul’dan sonra torunu Melikşah bu şehre ayrı bir önem vermiş yaptırdığı çarşı ve hanlarla şehrin ekonomik açıdan kalkınmasına destek vermiştir.