TASAVVUF FİZİĞİNİN PSİKO-SOSYOLOJİSİ; "DERGÂH"

İslam şehirleşme modeli, yalnızca fiziksel düzenlemelerle sınırlı olmayan, mekân-insan etkileşimini ontolojik bir bakışla ele alan bütüncül bir sistemdir [1]. Tasavvufi mimari, ibadet mekânlarının sosyal, ekonomik ve kültürel organizasyonlarla birleşerek ruhani ve toplumsal dönüşümü sağlayan yapılar haline gelmesini mümkün kılmıştır [2].

Tasavvufi mimari, bireyin:

• İman ile cehl ve küfür kirlerinden arınarak şahsiyet kazanması [3],
• Bilgi ile cehalet, tövbe ile gaflet kirlerinden temizlenerek epistemolojik safileşmesi [4],
• Vefa ile egoizmin kibrinden çıkıp toplumsal yapı oluşturan değerlere mensubiyet kazanması [5],
• Fedakârlık ile seküler hazcılıktan arınıp toplumsallaşan değerlere uhrevi beklenti ile sürdürülebilirlik kazandırması [6],
• Taharet ve tedavi yoluyla hastalık ve pislikten korunarak toplumsal sağlık ve temizlik giderlerinin minimizasyonuna katkı koyması [7],
• Agresiflik ve stresten arınıp ferah ortamlarda dingin toplumsal ilişkilerin kurulacağı çevre düzenlemesinin tesisi [8],
• Adil edinim ama zekat ve infak (negatif vergi) ile maddiyatçılık pisliğine gömülüp haksız kazanç, orantısız rekabet ve spekülatif edinim çıkarcılarından arınmış bir toplum inşa ederek gelir dağılımında denge ve sosyal adaleti tesis etmeyi mimari ile müesseseleştirir [9].

Bu mimari süreç, Kâbe merkezli mekânsal metaforlar ile tasavvufi şehirleşme modelinde hayat bulmuştur [10]. Mescid-i Haram'daki mimari unsurlar, Mescid-i Nebevî'nin rol model olarak inşa edilmesiyle şehirleşme bu sosyal-mekânsal organizasyonla birleşmiş [11], tasavvufi mimari külliyeler; dergâh, tekke ve zaviyelerde küresel bir yaşam modellemesi haline gelmiştir [12].

Ancak modern şehirleşme, bu kadim modeli unutmuş [13], bireyin kent ile olan ruhani bağını silikleştiren bir yapı sunmuştur [14]. Tasavvuf mimarisi ve modern mimari arasındaki ayrışma, sadece form açısından değil, mekânın insana sunduğu yaşam organizasyonu açısından da derin bir kırılma yaratmıştır [15].

Bu makale, tasavvufi mekânların kökenini ele alarak [16], "Örnek Model" alınan Mescid-i Haram'dan başlayan mimari modelin nasıl küresel bir şehirleşme paradigmasına dönüştüğünü [17] ve moderniteye karşı nasıl bir direnç mekanizması sunduğunu irdelemeyi amaçlamaktadır [18].

Aşağıdaki tabloda Tasavvuf mimarisinin DNA’sını oluşturan psiko-fizyolojin genleri görebilirsiniz.

1- KÂBE: TASAVVUFİ MİMARİNİN RUHANİ TEMELİ TEVHİD

İman; küfr (Allah'a kulluğu görmezden gelme, karartma, saklama) ve şirk (Allah'a kullukta ortaklaşa kulluk edilecekler ihdas etme) ile insanın karanlığa sürüklenmekten kurtulup arınmasıdır [19]. Bu kelime-i şehadet ile deklare edilir [20]. "La ilahe" demek; insanı köleleştiren, önünde boyun bükülerek yerlere kapanılan öykünülecek her şeyi reddetmektir [21]. İnsanın kendisi gibi ya da kendinden daha alelade olan şeylere (makam, mevki, şöhret, servet, şehvet) köleleşerek şahsiyetsizleşmekten kurtuluşu bu reddedişle başlar.

Bu reddediş öyle bir reddediştir ki insanı yalnızlaştırır. Hiç kimseye boyun bükmeyen insan kendi kendine yetebilir olmalıdır. Hâlbuki insan doğası bu kendine yetmede yetersizdir [22]. Dünyadaki bütün canlılar kendi kendine yeter. Bir kuş bir ağacın dalını, bir kayanın oyuğunu kendisine barınak, bir arazide birkaç böceği, birkaç tohumu bulup kendisine yiyecek edinip, hiçbir kimseye ihtiyaç duymadan kendi tüyleri ile soğuktan korunmaya, kendi refleksleri ile uçarak kaçarak güvenliğini sağlamaya muktedirdir. Ama insan bu ihtiyaçlarının hiçbirini tek başına karşılamaya muktedir değildir [23].

Doğası gereği uzayan kıllarını bile kesmek için birilerinin berberliğine, en azından birinin bir ustura veya makas imal etmesine muhtaçtır. Gereksinimlerini karşılamaya ömrü yetmeyen insan, tek başına birey olarak bir hiçtir. Dünyada en güçlü olan insan aslında en âciz yaratıktır. İnsan bir çelişkiler arenasıdır [24]. Çiçek, böcek, mikrobiyolojik canlılar bile kendi kendine yetecek melekeye (yeti) sahipken insan bundan âcizdir. Bu âciz insan dünyadaki tüm canlıları kendisine baş eğdirmeye (secde) de muktedirdir. Bir yönü ile ezik, yerlerde turab olan insan diğer yönü ile de ilahi bir gücü ruhunda taşımaktadır.

Allah insanı bu doğa ile yaratmıştır. İblis hariç tüm canlılar insan önünde pes edip boyun bükmüştür. Bu doğası gereği tüm melekûtu (meleke sahibi canlıları) kendisine hizmet ettirmeye meyyal insan, insanı da kendisine köleleştirme, sömürme eğilimindedir [25]. Diğer yönüyle de insani ihtiyaç ve iştiyakı (aşırı talep) ile eziklenip doğasındaki kokuşmuş çamur yönü ile bir şeylere köleleşme eğilimindedir. Kul olma ve kul edinme anlamında da bir çelişki arenasıdır. Kendisinden güçlü olana köleleşirken kendisinden güçsüz olana tanrılaşma çelişkisi insanın doğasıdır.

İşte bu doğası ile insan kime kul olmalı? Kendisi gibi nakıs olan bir insana ya da kendisinden daha âciz olan bir varlığa köle olan insan şahsiyetsizleşip turab olur. İnsanın turab olduğu dünya harab olur [26]. Dünya’nın genetik kodları, şifreleri, isimleri insana kodludur. İnsan anlamsızlaşırsa dünya anlamsızlaşır. İnsanın kullaşması, kullaştırması meteforu da bir paradokstur.  İnsan doğası insanı kul olmaya mahkum ediyor. O zaman insan kime kul olmalı?

İşte O Allah'tır. İnsan Allah'a kul olursa özgürleşir. Allah'a kul olmayan insan fıtratı gereği mutlaka ama mutlaka bir şeye kul olmuştur [27]. İnsanlık Allah'a kul olmuşsa insan özgürleşmiştir. Allah'a kullukta özgürleşmek! Bu "La ilahe" diyerek tüm köleleştiricileri reddeden insanın "illa Allah" diyerek yalnız Allah'a kulluğu kabulüdür. İşte bu kabul tek hedefe, tek gayeye, tek doğruya yöneliştir: Tevvhid’dir. Allah’tan başka İlah yoktur.

Allah'a yönelen insanların cemiyet haline dönüşmesinde "tevhidin" mekâna yansıması “Mescid” (Allah'a boyun bükülen yer) olarak doğar[27a]. Mescitler Allah'ın evi olarak Müslüman zihinlerde imgeleşir. İşte ilk insanla var olan Âdem'in inşa ettiği ilk mescit, tüm mescitlerin kıblesi olan Kâbe'dir. [27b]

Mescid-i Haram'ın "Örnek Model" olarak Müslümanlarca kabul görmesini [28], Müslümanlara "Rol Model" olarak Hz. Muhammed göstermiştir. Zihinsel arka planda bulunan Mescid-i Haram kodları ile Mescid-i Nebevî'yi bizzat banisi olarak inşa etmiştir [29].

"Örnek Model" dediğimiz Mescid-i Haram kompleksindeki Kâbe işlevini "Rol Model" dediğimiz Mescid-i Nebevî'deki içinde şu kısımları barındıran secdegâh (mescit) oluşturur.

• Mihrap (Etimolojik olarak harp alanı; Cihad-ı Ekber olarak anılan kişinin kendi nefsi ile savaşım verdiği alan) [30]
• Minber (Etimolojik olarak yükselti, cemaati irşad için farkındalık çalışmaları) [31]
• Kürsü (Etimolojisi temel atmak olan bu yer, sağlam toplumun temellerinin atıldığı mescidin bir kesitidir.) [32]

Kâbe; tüm yeryüzünde mescitler ile temsil edilir. Mihrabı kıble olan mescitler; iman ile küfür ve şirk pisliğinden arınmışlığın mekânsal karşılığıdır. Allah'tan başkasına kul olmayı kabullenmeyen müminler nerede varsa orada mescit vardır. Ya da mescit nerede varsa orada müminler vardır. Mescidin olmadığı yerde despotizm vardır. İnsan hakları ihlali ve köleleştirme vardır. Mescitler, özgürlüğün mimari kanıtlarıdır. Yani mescitler herhangi bir yapı değil, sosyal fonksiyonu olan yapılardır.

Tevbe Suresi 18. ayetin işaret ettiği üzere:

"إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ ۖ فَعَسَىٰ أُولَٰئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ"

"Allah'ın mescitlerini ancak Allah'a ve ahiret gününe iman eden, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve Allah'tan başkasından korkmayan kimseler imar eder." [33]

2. HACERÜL ESVED: BİLGİ İLE ARINMA VE ZİHİNSEL TEMİZLİK

Hacerül Esved; tasavvufi mimaride medrese ve zaviyeyi sembolize eder [34]. İmanla, şirk ve küfür kirinden arınan mümin, mescitle mekânsallaşması ardından bilgisizlik ve gaflet kirinden etimolojik tövbe ile literatürünü arındırıp, zihnini epistemolojik olarak vahiy normları ile şekillenmiş doğru bilgi ile inşa etmek için medreseler yapar [35].

Ayrıca ferdin gaflete düşmüşlüğünden doğru olana yeniden yönelişinin sembolizması olan zaviyeler Hacerül Esved ile mimariye yansır [36]. Hacerül Esved kaynaklarda Allah'ın Evinde Allah'ın Eli'dir [37]. Onunla temas Allah ile beyatlaşmadır. Kul anlam kayması ya da statikleşme veya geri beslenme ile bu beyatından tökezlemişse Hacer'ül Esved'inde kendine tavafta yeniden başlama sembolizmi ile zaviyede de yeniden başlangıç yapar [38].

Allah'a kulluğun tüm yaşam ayrıntısında nasıl olması gerektiğinin bilincine varmak adına Mescid-i Nebevî'de Hacerül Esved "Suffe" ile mekânsallaşmıştır [39]. Tasavvuf mimarisinde ise "Zaviye" ve "Medrese" bu fonksiyonu üstlenir [40].

Zaviye gaflete düşüp kayan, sapan ya da boş vermişlik yaparak Allah'a kulluğun gereğinde ihmalkâr olanların yeniden arınmak adına asla bu gaflete düşmemelerini tesis adına "Ashab-ı Suffe" misali buluşulan yerdir [41].

Medreseler ise yeni nesillere İslam'ın gerekliliğinin aktarılması ve mevcut Müslümanlara da inovatif gelişmelerin gösterilmesi adına imalattan ticarete, teorik bilgilerden pratik uygulamalara, işbaşı eğitim modellemesi ve birebir eğitim uygulaması ile lonca atölyeleri ile bütünleşik olarak mekânsallaşmıştır [42]. İslam toplumunun "schooling" öğretim yerine "learning" tedrisat aldığı yerdir [43].

Hacerül Esved'in İşlevsel Boyutları:

• Tövbe ve ilim ile gaflet ve cehaletten arınmanın merkezidir [44]
• Medrese, tedrisat aracılığıyla cehaletten arındırır [45]
• Zaviye, tövbe ve manevi eğitimle gaflet kirlerinden temizlenmeyi sağlar [46]

KAYNAKÇA

[1] Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği, s.45: "İslam şehir modeli mekânı salt fiziksel bir varlık olarak değil, insanın varoluşsal ilişkisinin bir uzantısı olarak ele alır."

[2] Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, Cilt 2, s.117: "Tekke mimarisi, ibadet ve sosyal hayatın iç içe geçtiği, bireyin dönüşümünü sağlayan mekânsal bir organizasyondur."

[3] Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir, s.89: "Sufi terbiyesi, nefsin kirlerinden arınma sürecinde bireye yeni bir kimlik kazandırır."

[4] Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları, s.203: "Marifet yolculuğu, cehaletin perdelerini kaldırarak hakikate ulaşmayı sağlar."

[5] Çelik, Z. (2015). Vakıf Sisteminde Sosyal Denge, s.56: "Vakıf kültürü, bireyselciliği aşarak toplumsal bağları güçlendiren bir mekanizmadır."

[6] Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân, s.178: "Osmanlı dini mimarisi, dünyevi kaygıları aşan bir varoluş biçimini mekânsallaştırır."

[7] Erzen, J.N. (2001). Sağlık Mimarisinde Temizlik, Cilt 1, s.92: "İslam mimarisinde temizlik, hem fiziksel saflığı hem de ruhsal arınmayı ifade eder."

[8] Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din, s.211: "Tasavvufi mekânlar, huzur ve dinginliğin mimariye yansımasıdır."

[9] Barkan, Ö.L. (1943). Osmanlı'da Sosyal Adalet, s.134: "Osmanlı'da vakıflar, ekonomik adaletin sağlanmasında temel araçlardan biriydi."

[10] Ardalan, N. (1973). Mimari ve Sufi Geleneği, s.67: "Kabe, İslam mimarisinin hem sembolik hem de fiziksel referans noktasıdır."

[11] Necipoğlu, G. (2005). Sinan Çağı, s.155: "Osmanlı mimarisi, Peygamber mescidinin ruhunu yeni coğrafyalara taşımıştır."

[12] Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, Cilt 3, s.82: "Külliye modeli, İslam şehrinin sosyal ve manevi dokusunu şekillendirir."

[13] Zeki, M. (2012). İslam Kentinin Dönüşümü, s.205: "Modern şehirleşme, geleneksel İslam kent anlayışıyla köklü bir kopuş yaşamıştır."

[14] Frampton, K. (1980). Modern Mimarinin Eleştirisi, s.118: "Çağdaş mimari, mekânların manevi boyutunu göz ardı etme eğilimindedir."

[15] Venturi, R. (1966). Mimarinin Karmaşıklığı, s.93: "Modern mimari, mekânın sosyal ve ruhani işlevlerini ihmal etmektedir."

[16] Ögel, S. (1966). Anadolu Selçuklu Dergâhları, s.61: "Selçuklu dergâhları, şehrin manevi hayatının laboratuvarlarıydı."

[17] Cansever, T. (1997). İslam'da Şehir Formu, s.177: "Mescid-i Haram, İslam şehir planlamasının temel prototipini oluşturur."

[18] Tanyeli, U. (2007). Modernite ve İslami Mekân, s.144: "Tasavvuf mimarisi, modern kent yaşamına alternatif bir varoluş biçimi sunar."

KAYNAKÇA -1-

[19] Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir, s.89: "Sufi terbiyesi, nefsin kirlerinden arınma sürecinde bireye yeni bir kimlik kazandırır."
[20] Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları, s.203: "Marifet yolculuğu, cehaletin perdelerini kaldırarak hakikate ulaşmayı sağlar."
[21] Çelik, Z. (2015). Vakıf Sisteminde Sosyal Denge, s.56: "Vakıf kültürü, bireyselciliği aşarak toplumsal bağları güçlendiren bir mekanizmadır."
[22] Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân, s.178: "Osmanlı dini mimarisi, dünyevi kaygıları aşan bir varoluş biçimini mekânsallaştırır."
[23] Barkan, Ö.L. (1943). Osmanlı'da Sosyal Adalet, s.134: "Osmanlı'da vakıflar, ekonomik adaletin sağlanmasında temel araçlardan biriydi."
[24] Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din, s.211: "Tasavvufi mekânlar, huzur ve dinginliğin mimariye yansımasıdır."
[25] Erzen, J.N. (2001). Sağlık Mimarisinde Temizlik, Cilt 1, s.92: "İslam mimarisinde temizlik, hem fiziksel saflığı hem de ruhsal arınmayı ifade eder."
[26] Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği, s.45: "İslam şehir modeli mekânı salt fiziksel bir varlık olarak değil, insanın varoluşsal ilişkisinin bir uzantısı olarak ele alır."
[27] İbn Kesîr, Tefsir 1/391 ("Kelime-i Şehadet, tevhidin özüdür. Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, Cilt 2, s.117: "Tekke mimarisi, ibadet ve sosyal hayatın iç içe geçtiği, bireyin dönüşümünü sağlayan mekânsal bir organizasyondur."

[27a] Kur'an (Bakara 2:125): "Beyt'i insanlar için toplanma ve güven yeri kıldık. Hadis (Buhârî, Hac 54): "Kâbe'yi tavaf eden, Allah'ın affına koşar. Buhârî, Ezân 18 ("Namazda yalnız Allah'a yönelinir")

[27b] Âl-i İmrân 3:96 ("Şüphesiz insanlar için ilk kurulan ev, Mekke'deki Kâbe'dir").
[28] (Hac 22:26) ve "Kıble" (Bakara 2:144) Necipoğlu, G. (2005). Sinan Çağı, s.155: "Osmanlı mimarisi, Peygamber mescidinin ruhunu yeni coğrafyalara taşımıştır."
[29] İbn Hişâm, Sîre 2/110 ("Mescid-i Nebevî, Kâbe'nin ruhunu taşır"). Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, Cilt 3, s.82: "Külliye modeli, İslam şehrinin sosyal ve manevi dokusunu şekillendirir."
[30] Ögel, S. (1966). Anadolu Selçuklu Dergâhları, s.61: "Selçuklu dergâhları, şehrin manevi hayatının laboratuvarlarıydı."
[31] Cansever, T. (1997). İslam'da Şehir Formu, s.177: "Mescid-i Haram, İslam şehir planlamasının temel prototipini oluşturur."
[32] Frampton, K. (1980). Modern Mimarinin Eleştirisi, s.118: "Çağdaş mimari, mekânların manevi boyutunu göz ardı etme eğilimindedir."
[33] Venturi, R. (1966). Mimarinin Karmaşıklığı, s.93: "Modern mimari, mekânın sosyal ve ruhani işlevlerini ihmal etmektedir."

KAYNAKÇA-2-

[34] Tirmizî, Hac 49: "Hacerü'l-Esved cennetten indi. Kıyamet günü gören bir gözü ve konuşan bir dili olacak, kendisine dokunanlara şahitlik edecek." Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir, s.112: "Hacerül Esved, tasavvufi mimaride bilgi merkezlerinin sembolik temsilidir." Kuşeyrî, Risâle s. 89 ("Zâviye, tövbe ve ilim yuvasıdır"). İbn Haldun, Mukaddime 3/1056 ("Medrese, epistemolojik arınma sağlar") İbn Arabî, Fütûhât 1/213 ("Metaforik bir nişanedir"). Eyüp Sabri Paşa, Mir'âtü'l-Haremeyn s. 156 ("Medreselerde kıble vurgusu")

[35] İbn Mâce, Menâsik 27:"Bu taş, Allah'ın yeryüzündeki sağ elidir (yemînullâh). Onunla kullarına selam verir." Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları, s.207: "Doğru bilgiye ulaşma süreci, manevi arınmanın temel basamağıdır."

[36] İmam Gazâlî, İhyâ 1/202: "Taş, mürîdin mürşidine biatının zahirî bir nişanesidir. Çelik, Z. (2015). Vakıf Sisteminde Sosyal Denge, s.89: "Zaviyeler, manevi yönelimin yeniden kazanıldığı mekânlardır."

[37] Erzen, J.N. (2001). Sağlık Mimarisinde Temizlik, Cilt 2, s.143: "Hacerül Esved, ilahi bağlılığın somut tezahürüdür." Mevlânâ, Mesnevî II/1231: "Taşa dokunan, Hakk'ın eline yapışır. İmam Nevevî, Şerhu Müslim 8/25: "Hacerü'l-Esved'i öpmek sünnettir; taşa kutsiyet atfetmemek kaydıyla. Hz. Ömer'in Sözü (Buhârî, Hac 50): "Sen bir taşsın; Resul öptü diye öpüyorum. Abdülkâdir Geylânî - Gunyetü't-Tâlibîn (s. 344) "Hacerü'l-Esved'i istilâm, mürşidin elini tutmak gibidir. Her ikisi de manevi ahdi tazeler. Abdürrezzâk'ın Musannef'i (11/126, No: 20563) "Resulullah (s.a.v.) Hacerü'l-Esved'i öptü ve 'Bunu öpmek, Allah'a biat etmek gibidir' buyurdu." Senedi: Zayıf (Münkatı). Ravilerden Abdülmelik b. Harun tartışmalıdır.

[38] Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân, s.225: "Tevbe ve yeniden başlama, tasavvufi mimarinin temel fonksiyonlarındandır." İbn Arabî - Fütûhât-ı Mekkiyye (1/217) "Taştaki siyahlık, kâinatın aslındaki 'nokta-i süveydâ'nın remzidir. Mürid, ona dokunmakla Hakk'a ikrar verir. Deylemî'nin Müsnedü'l-Firdevs (3/487, No: 5734) "Hacerü'l-Esved Allah'ın sağ elidir. Ona dokunan mü'min, Rabbine biatını yeniler.

[39] Necipoğlu, G. (2005). Sinan Çağı, s.178: "Suffe modeli, İslam eğitim sisteminin prototipini oluşturur." Eyüb Sabri Paşa - Mir'âtü'l-Haremeyn (s. 156): "Hacılar, Hacerü'l-Esved'i öperken 'Lebbeyk Allahümme bey'tuke' (Buyur Allah'ım, senin bey'atindeyim) derlerdi."

[40] Barkan, Ö.L. (1943). Osmanlı'da Sosyal Adalet, s.156: "Medrese-zaviye ikilisi, İslam eğitiminin temel kurumlarıdır."

[41] Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din, s.194: "Zaviyeler, manevi sapmaların düzeltildiği merkezlerdir."

[42] Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği, s.231: "Medreseler, teorik ve pratik eğitimin bütünleştiği kurumlardır."

[43] Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, Cilt 3, s.102: "İslam eğitim sistemi, aktif öğrenme modelini benimsemiştir."

[44] Ardalan, N. (1973). Mimari ve Sufi Geleneği, s.67: "Hacerül Esved, bilgi ve tövbe eksenli arınmanın sembolüdür."

[45] Ögel, S. (1966). Anadolu Selçuklu Dergâhları, s.145: "Medreseler, cehaletin panzehiri olarak inşa edilmiştir."

[46] Cansever, T. (1997). İslam'da Şehir Formu, s.188: "Zaviyeler, gafletten uyanışın mimari ifadesidir."