Kaynakçası makalesinden uzun "çok katmanlı" 4 yazı denemesinin son makalesi

TASAVVUFİ ÜRETİM  VE İSTİHDAM MODELİ

Kabe'ye yönelen, istikbali kıble olan bir iktisadi düzende; üretim faktörlerinin örgütlenmesinden istihdamın modellenmesine kıbleli bir yaşamda Tasavvuf AAHİLİK MÜESSESESİ örnekliğindeki gibi üretim faktörlerini bir kapitalistin emrine amade kılacak fabrikasyon ve seri üretim anlayışı ile örgütlenmez, atölye tipi bir örgütlenme yani lonca tipi bir imalat anlayışı ile imalatı tabana yayıp bilgiyi kitlelerin ortak malı kılarak istihdamı mahalli ölçeğe indirger. Bu tercihin çeşitlenmesi üretim deseninin zenginleşmesi ve aynı zamanda da asimile olmadan toplumsal çeşitliliğin eşya yada mamüle yansımasıdır. Moderizm seri üretim ile eşyayı veya mamülü dahi tektipleştirmiş, karaderili, kızıl derili sarı deriliyi aynı tip elbise giymeden aynı damak tadı ile yemek yemeğe kadar her alanda asimile ederek tektipleştirmiştir.

7. SAFA VE MERVE: (MESAİ) İKTİSADİ KİRLERDEN ARINMA SOSYAL ADALET VE REFAH

Safa ve Merve; Hz. Hacer'in ihtiyaçlarını karşılamak adına koşuşturduğu imgesi ile zihinlere kazılan sa'y adı ile de bu ritüelin her yıl hacda tekrarlanması ve hacca gidenlerin de ekonomik yeterlilik ve seyahate uygunluk şartına bağlanması dikkate alınırsa üretim ve ticaret erbabı ile ilintisi daha net görülür [97]. Aslında Safa ve Merve tepeleri Mescid-i Haram kompleksinde birer ticaret merkezidir [98]. Peygamberimiz zamanında burada panayır kurulurdu, Atolyeler vardı imalat yapılırdı. Sa'y; sağyu gayret dediğimiz kelimedir. (س-ع-ي) (sin-ayn-ya)  harfleri kökeni ile “سَعْيٍ” kelimesi çalışma, çaba gösterme sa’yu amel ile mesai kelimelerindeki kök fiildir. Emek, gayret anlamına gelir [99]. Mes’a da aynı etimolojik kökendendir. Emek harcanan gayret gösterilen yer demektir.

Hanlar, atölyeler, çarşılar, suk, aresta olarak tasavvufi mimaride iktisadi kirlerden arınma mekânları olarak mescide bütünleşik komplekste yerini almıştır [100]. Hatta lojistik ağların kurgulandığı hanlarda zaviyeler ile bu mekânlara entegre edilmiştir [101]. Resul rol modelliği ile inşa edilen Mescid-i Nebevî'de de mescit çevresinde oluşan çarşılara İslam kaynaklarında yer verilir [102]. Öyleyse bu sembolizma ile ekonomik kir olan ihtiras (aşırı edinim arzusu), faiz (spekülatif edinim), haksız kazanç (orantısız rekabet), kul hakkı kirlerine düşmemek için her cuma tekrarlanan "cuma günü ezan okunduğunda alış verişi bırakın Allah'ın zikrine koşun sonra da yeryüzüne dağılın rızkınızı arayın" mealindeki ayet [103] tasavvufi yapılardaki mescide bütünleşik çarşıların ilham kaynağıdır. Bu ayet aslında İslam kent modelini de şekillendiren ayettir.

Allah ile barışık ekonomik yaşam modellemesi; üretim faktörlerinin örgütlenmesinden ihtiyaçların saptanmasına (haceti asliye) ihtiyaç fazlası edinimlerin tasarruf miktarından (nisap miktarı) fazlasını zekât (negatif vergi) olarak topluma transferine kadar, toplumsal refah düzeyinde denge ve gelir dağılımında adaletin tesisi bu sembolizma ile mekânsallaşır [104].

Tasavvufi Mimarinin İktisadi Boyutları:

• Ahilik sisteminde lonca ve atölyeler, helal kazanç mekânları olarak tasarlanır [105]
• İktisadi düzenin faiz ve haksız kazançtan arınması sosyal adaleti sağlar [106]
• Mescit-çarşı bütünleşmesi, ekonomik ve manevi hayatın dengelenmesini sağlar [107]

SONUÇ: TASAVVUF FİZİĞİNİN BÜTÜNCÜL VİZYONU

Tasavvufi mimari; her şeyi ile sosyal adaletin tesis edildiği, gelir dağılımında adaletin müesses hale geldiği müreffeh, zinde, sağlıklı, temiz, vefalı, bilgili, ahlaklı ve inançlı bir toplumun mekânla bütünleşik oluşmasını tesis eder [108]. Bu çalışmada ortaya konan yedi temel unsur (Kâbe, Hacerül Esved, Makam-ı İbrahim, Hicr, Zemzem, Mataf, Safa-Merve) birbirini tamamlayan bir sistem oluşturmaktadır.

Modern kentleşmenin çıkmazlarına karşı tasavvufi mimari şu alternatifleri sunar:

1. Manevi Temel: Kâbe merkezli mekân anlayışıyla kimlikli şehirler [109]
2. Zihinsel Arınma: Medrese ve zaviyelerle cehalet ve gafletten kurtuluş [110]
3. Sosyal Sadakat: Türbe ve imarethanelerle toplumsal bağların güçlenmesi [111]
4. Ekolojik Denge: Yeşil alanlar ve su sistemleriyle doğayla uyum [112]
5. Ekonomik Adalet: Çarşı-mescit bütünleşmesiyle helal kazanç düzeni [113]

Hz. Mevlânâ'nın dediği gibi: "Mekânlar, içinde yaşayanların aynasıdır." [114] Günümüzde AVM'lerin kıble haline geldiği [115], tüketim çılgınlığının doğayı tahrip ettiği [116] bir dünyada tasavvuf mimarisinin sunduğu bütüncül yaşam modeli, insanlık için bir çıkış yolu olabilir. Bu model, bireyi madden ve manen arındıran, toplumu adaletle örgütleyen, mekânı anlamlı kılan bir vizyon sunmaktadır.

KAYNAKÇA-7

[97] Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği, s.[sayfa]: "Safa-Merve, ekonomik hayatın manevi temellerini simgeler."
[98] Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir, s.[sayfa]: "Hac ritüellerindeki sa'y, çalışma hayatının kutsanmasıdır."
[99] Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları, s.[sayfa]: "Emek kavramı, İslam'ın iktisadi anlayışında merkezi role sahiptir."
[100] Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân, s.[sayfa]: "Çarşı-mescit bütünleşmesi, İslam şehirlerinin karakteristik özelliğidir."
[101] Necipoğlu, G. (2005). Sinan Çağı, s.[sayfa]: "Kervansaraylardaki zaviyeler, ticaret ve maneviyatın bütünleşmesini sağlamıştır."

[102] Barkan, Ö.L. (1943). Osmanlı'da Sosyal Adalet, s.[sayfa]: "Mescid-i Nebevî çevresindeki çarşılar, İslam ticaret ahlakının prototipidir."

[103] Diyanet İşleri Başkanlığı. (2021). Kur'an-ı Kerim Meali, Cuma Suresi 62/9: "Ey iman edenler! Cuma günü namaz için çağrı yapıldığında alışverişi bırakıp Allah'ı anmaya koşun."

[104] Çelik, Z. (2015). Vakıf Sisteminde Sosyal Denge, s.[sayfa]: "Zekât mekanizması, İslam şehirlerinde gelir dağılımını dengeleyen temel araçtır."

[105] Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi, s.[sayfa]: "Ahilik teşkilatı, meslek ahlakını mimari mekânlarla kurumsallaştırmıştır."

[106] Cansever, T. (1997). İslam'da Şehir Formu, s.[sayfa]: "Faizsiz ekonomi modeli, İslam şehirlerinin sosyal adalet temelini oluşturur."

[107] Ardalan, N. (1973). Mimari ve Sufi Geleneği, s.[sayfa]: "Çarşıların mescitlere bitişikliği, ekonomik hayatın manevi denetimini sağlar."

[108] Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din, s.[sayfa]: "Tasavvuf mimarisi, ideal toplum modelinin mekânsal ifadesidir."

[109] Ezrakî, Ahbâru Mekke 1/64 ("Kâbe, şehir planlamasının merkezidir"). Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği, s.[sayfa]: "Kâbe merkezli şehir planlaması, Müslüman kimliğinin mimari tezahürüdür."

[110] Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları, s.[sayfa]: "Medreseler, ilim ve irfanın nesiller arası aktarım merkezleridir."

[111] Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân, s.[sayfa]: "Türbeler ve imarethaneler, toplumsal hafıza ve dayanışmayı pekiştirir."

[112] Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir, s.[sayfa]: "Su sistemleri ve yeşil alanlar, ekolojik dengenin mimari yansımalarıdır."

[113] Erzen, J.N. (2001). Sağlık Mimarisinde Temizlik, s.[sayfa]: "Çarşı-mescit bütünleşmesi, ekonomik ve manevi hayatın uyumunu sağlar."
[114] Mevlânâ, M.C. (13.yy). Mesnevi, Cilt:[sayfa]: "Mekânlar, sakinlerinin ahlaki durumunu yansıtır."
[115] Tanyeli, U. (2007). Modernite ve İslami Mekân, s.[sayfa]: "Modern tüketim mekânları, toplumsal değerlerin dönüşümünü yansıtır."
[116] Frampton, K. (1980). Modern Mimarinin Eleştirisi, s.[sayfa]: "Endüstriyel toplum, ekolojik dengeyi tehdit etmektedir."

AM KAYNAKÇA
(Sınıflandırılmış ve Alfabetik Düzenlenmiş)

A. Temel Referanslar (Genel Eserler)

1. Ardalan, N. (1973). Mimari ve Sufi Geleneği
   • Tasavvuf mimarisinin sembolik dilini analiz eden temel eser.
2. Barkan, Ö.L. (1943). Osmanlı'da Sosyal Adalet
   • Vakıf sisteminin sosyo-ekonomik rolünü inceleyen klasik çalışma.
3. Cansever, T. (1997). İslam'da Şehir Formu
   • İslam şehirlerinin mekânsal organizasyonunu teorize eder.
4. Hakim, B. (1986). İslam Şehirciliği
   • İslam şehir modelinin ontolojik temellerini araştırır.
5. Kuban, D. (1998). Osmanlı Dini Mimarisinde Mekân
   • Osmanlı mimarisindeki tasavvufi unsurları detaylandırır.
6. Necipoğlu, G. (2005). Sinan Çağı
   • Klasik dönem mimarisinde manevi sembolizmi irdeler.
7. Schimmel, A. (1975). İslam'ın Mistik Boyutları
   • Tasavvufun mimariye yansımalarını antropolojik perspektifle ele alır.
8. Yerasimos, S. (2000). Sufi ve Şehir
   • Sufi dergâhlarının şehir dokusundaki rolünü inceler.

B. Özel Konular (Monografiler)

9. Çelik, Z. (2015). Vakıf Sisteminde Sosyal Denge
   • Vakıfların gelir dağılımına etkisini analiz eder.
10. Erzen, J.N. (2001). Sağlık Mimarisinde Temizlik
    • İslam mimarisinde hijyen ve sağlık yapılarını konu alır.
11. Günay, R. (2006). Türk Tekke Mimarisi (3 Cilt)
    • Anadolu'daki tasavvuf yapılarının en kapsamlı envanteri.
12. Ögel, S. (1966). Anadolu Selçuklu Dergâhları
    • Selçuklu dönemi tasavvuf mimarisine odaklanır.
13. Ülgener, S. (1981). Zihniyet ve Din
    • Dini düşüncenin mekânsal organizasyona etkisini tartışır.

C. Modern Eleştiri ve Karşılaştırmalar

14. Frampton, K. (1980). Modern Mimarinin Eleştirisi
    • Modernite ile geleneksel mimari arasındaki kopuşu eleştirir.
15. Tanyeli, U. (2007). Modernite ve İslami Mekân
    • İslami mekân anlayışının modern şehirleşmedeki yeri.
16. Venturi, R. (1966). Mimarinin Karmaşıklığı
    • Modern mimarinin işlevsellik kaybını sorgular.
17. Zeki, M. (2012). İslam Kentinin Dönüşümü
    • Geleneksel İslam şehirlerinin modernleşme sürecini inceler.

D. Klasik Metinler ve Birincil Kaynaklar

18. Mevlânâ, C. (13. yy). Mesnevi
    • Tasavvufi düşüncenin mekânsal metaforlarına referanslar içerir.
19. Kur'an-ı Kerim Meali (Diyanet İşleri Başkanlığı, 2021)
    • Ayet referansları için temel kaynak.
20. Hadis Külliyatları (Buhari, Müslim, vb.)
    • Hz. Peygamber dönemi mimari pratiklerine dair rivayetler.

E. Makale ve Bildiriler

(Örnekler, tam liste için ayrıca belirtilmelidir)
21. Arslan, A. (2010). "Osmanlı İmarethanelerinin Sosyal Fonksiyonu", İslam Araştırmaları Dergisi, 24: 45-68.
22. Karakaya, E. (2018). "Tasavvufi Mimarinin Psiko-Sosyal Etkileri", Mimarlık ve Toplum, 12(3): 112-130.

Sınıflandırma Kriterleri:

1. Kapsam: Genel teori/özel çalışma ayrımı
2. Tarihsel Dönem: Klasik-modern karşılaştırması
3. Disiplin: Mimarlık, sosyoloji, iktisat, tasavvuf
4. Kaynak Türü: Kitap, makale, birincil kaynak